Katalog towarzyszący wystawie "Wymyślając miasta na nowo. Helena Kurcyusz – architektka i urbanistka”, prezentowanej w Muzeum Narodowym w Szczecinie – Muzeum Historii Szczecina (28.06.2022—2.10.2022). Publikacja, podobnie jak wystawa stanowi kolejną odsłonę, cieszącego się zainteresowaniem wśród szczecinian cyklu przybliżającego wybitne postacie związane z dziejami miasta.

Wraz z końcem drugiej wojny światowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych podjęto wysiłek organizacyjny, mający na celu gospodarcze i społeczne scalenie ziem dawnych z pozyskanymi terenami wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej.

Zagospodarowanie obszarów poniemieckich utrudnione było jednak przez brak wykwalifikowanej siły roboczej, w tym przede wszystkim inteligencji z wykształceniem inżynierskim i ekonomicznym. Tym bardziej istotną rolę odgrywały osoby podejmujące się trudu adaptacji w obcych, często niezwykle trudnych warunkach, tworząc podwaliny pod budowę tożsamości nowych mieszkańców regionu.

Jedną z nich była Helena Kurcyusz (1914–1999), polska architektka urbanistka, malarka, a także animatorka kultury w powojennym Szczecinie. Była absolwentką Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, w czasie drugiej wojny światowej brała udział w obronie Warszawy, a następnie działała w konspiracji – Związku Walki Zbrojnej oraz Armii Krajowej. W 1942 r. została aresztowana i przewieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku, skąd w 1944 r. przetransportowano ją do Ravensbrück, a następnie Neubrandenburga, gdzie doczekała wyzwolenia. Po zakończeniu wojny osiedliła się w Szczecinie i podjęła pracę jako współorganizatorka służby budowlanej na terenie miasta, działała w komisji ds. nazw ulic miasta, a także przeprowadzała inwentaryzację ocalałych zabytków Szczecina (m.in. odkryła sarkofagi książęce na Zamku Książąt Pomorskich). W lipcu 1946 r. Kurcyuszowa została powołana na stanowisko Głównego Urbanisty Województwa Szczecińskiego, które piastowała do 1960 r. W późniejszym okresie pracowała w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej. Była również współorganizatorką Wydziału Architektury w Szkole Inżynierskiej w Szczecinie. W pracy zawodowej współtworzyła uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego miast ówczesnego województwa szczecińskiego, a także była autorką szeregu projektów planów miejscowych. Poza pracą aktywnie działała w szczecińskim oddziale Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP) oraz Towarzystwa Urbanistów Polskich (TUP).

Helena Kurcyusz, należąc do nielicznego grona osób mających duży wpływ na urbanistyczny kształt Szczecina i wielu innych miejscowości na Pomorzu Zachodnim, jednocześnie odegrała ogromną rolę kulturotwórczą, angażując się w życie kulturalne i artystyczne regionu, inicjując m. in. powstanie Klubu „13 Muz”. Prowadziła przy tym aktywną działalność społeczną, należała do Sekcji Strzelectwa Klubu Sportowego „Ogniwo”, Związku Kombatantów i Byłych Więźniów Obozów Koncentracyjnych, jak również Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki. Posiadała ponadto ogromny talent malarski, uwidaczniający się w licznych akwarelach o szerokiej tematyce: od widoków krajobrazowych, zieleni i architektury po portret i miniaturę. Była także autorką wielu wierszy i wspomnień z okresu okupacji oraz z pierwszych lat pobytu w Szczecinie.

Choć od śmierci Heleny Kurcyuszowej upłynęło blisko ponad dwadzieścia lat, to w pamięci wielu szczecinian nadal stanowi ona jedną z wyjątkowych kobiet, które zapisały się nie tylko w historii lokalnej, lecz także ogólnopolskiej. W trudnej rzeczywistości powojennej, dzięki silnej osobowości i ogromnej determinacji, jako jedna z nielicznych wówczas osób potrafiła w pełni wykorzystać swoje kompetencje zawodowe. Nie sposób przy tym nie docenić jej wkładu w organizację oraz rozwój szczecińskiej architektury i urbanistyki, których obecny stan z całą pewnością nie mógłby być tak znaczący, gdyby nie jej poświęcenie i zaangażowanie.

Rok  1945  stanowił  jeden  z  istotniejszych  momentów w dziejach całego świata, w tym Polski oraz Pomorza Zachodniego. W wyniku ustaleń wielkich mocarstw nastąpiła wówczas zmiana przynależności państwowej regionu, a następnie gigantyczna wędrówka ludów. W miejsce zamieszkujących tutaj dotychczas Niemców zaczęła napływać z różnych stron ludność polska. W ten sposób Pomorze Zachodnie stało się obszarem, gdzie rozpoczęła się wspólna historia ludzi nie tylko o odmiennych obyczajach i tradycjach, ale przede wszystkich tych, którzy znaleźli się w zupełnie nowej sytuacji życiowej. Integrujący ich element stanowiła kultura, a swoistymijej reprezentantami były architektura oraz urbanistyka. Obie te dziedziny, odgrywające konstruktywną rolę w życiu nowo przybyłej ludności, zostały wówczas podniesione niemalże do pierwszorzędnej rangi. Zadania związane z rozwiązaniem problemów zagospodarowania, odbudowy oraz zasiedlenia terytorium były przeogromne. Przebywający na Pomorzu Zachodnim w okresie powojennym  nieliczni  przedstawiciele  zawodów  związanych z budownictwem obejmowali zniszczone miasta i wsie. Sytuacji nie ułatwiał im również brak wielu dokumentów niezbędnych do prowadzenia prac o charakterze planistycznym. Większość tego rodzaju materiałów została bowiem wcześniej zniszczona bądź też wywieziona. Zadanie odbudowy zdewastowanych miejscowości, przed jakim wówczas stanęli architekci i urbaniści, wymagał od nich zarówno ogromnego wysiłku, jak i żmudnej pracy. Ważna była też wiara w sukces podejmowanych działań oraz wizja dalszej rozbudowy.

 

Anna Lew-Machniak, Szczecinianka z wyboru. Koncepcja wystawy Wymyślając miasta na nowo. Helena Kurcyusz – architektka i urbanistka  

Spis treści